’s Heeren Vruchten, 9 oktober 2023 – Voor de negende dag van de Voedselbos Expert Cursus 2023 was het Leuker voedselbos in Baexum onze bestemming. Zoals gebruikelijk was ik aan de vroege kant en nam ik (voorlopig) plaats bij de receptie. Even later arriveerde Bart en toen bleek dat we een gebouw eerder hadden moeten afslaan. Bij die schuur links en dan parkeren net voor het wikkelhouse. Ook voor Bart was het nieuw, een bezoek aan het Leuker voedselbos in dit jaar voor het eerst in deze cursus opgenomen, zodat naast Bart ook Max de Corte aanwezig was.
Presentatie Mark Venner
In het wikkelhouse werden we met koffie en thee ontvangen, toen we ongeveer compleet waren begon Mark Venner (1996) met zijn presentatie. Zijn familie runt sinds 1818 (eigenlijk al vanaf 1764) een boerderij aan de Leukerweg in het Limburgse Baexem, een kerkdorpje tussen Roermond en Weert, met Heythuysen als grootste plaats in de omgeving. Hier in Midden-Limburg bevinden zich de droogste zandgronden, waarop het lastig is om gras te produceren, vooral tijdens droge zomers. Zijn voorouders zijn daarom langzaamaan overgegaan van een kleinschalig gemengd bedrijf naar een melkveehouderij (1973). En eind 2022 zijn de laatste melkkoeien verkocht. En nu bestiert Mark (12e generatie) zo’n 20 hectare landbouwgrond.
Opgegroeid als boerenzoon en opgeleid tot boswachter
Mark is opgegroeid als boerenzoon, maar opgeleid als boswachter. In het bos zag hij de logica en systematiek van diversiteit die je niet op de boerderij terugzag. Tegelijkertijd focussen natuurorganisaties zich alleen op beschermd natuurgebied, terwijl dat oppervlak veel te klein is om de klimaat- en biodiversiteitscrisis het hoofd te bieden. Met agroforestry wil Venner landbouw, natuur én economie verenigen.
Tungelroyse beek
Langs de percelen van de Venners loopt de Tungelroyse beek, die in 1962 werd gekanaliseerd om water af te voeren voor de landbouw. Daarnaast werd de beek decennialang gebruikt als dumpplaats voor een zinkfabriek. In 2011 heeft het Waterschap de beek gesaneerd en is deze van oudsher bekende watergang weer in ere hersteld en op een natuurlijke manier heringericht. De Tungelroyse beek, die een natuurlijke begrenzing vormt van het voedselbos, is nu weer een prachtige meanderende beek en een leefgebied voor tal van planten en dieren.
Start voedselbos
In 2017 vallen voor Mark Venner na een aantal bijeenkomsten en het bijwonen van een lezing met Wouter van Eck als spreker (dé voedselbospionier) alle puzzelstukjes op hun plek. Hij raakt er steeds meer van overtuigd dat het voedselbos het boerenbedrijf van de toekomst is. Eind 2018 zit Mark samen met zijn vader en Wouter van Eck aan tafel om de plannen voor het eerste agrarische voedselbos van Limburg te bespreken. Naar het ontwerp vamn Erik Rietjens en Wouter van Eck vindt in februari 2019 de eerste aanplant plaats. In totaal komen er 15.730 bomen en struikente groeien, verdeeld over 67 verschillende soorten.
Het voedselbos-avontuur gaat daadwerkelijk van start. Met een crowdfunding actie van Grootouders van het Klimaat wordt € 30.000,00 ‘opgehaald’, waarmee de eerste 12.000 planten worden aangeschaft en de grond in gaan. Om het voedselbossysteem te bevorderen is er voor inheemse planten gekozen: deze creëren luwte en beschutting en trekken insecten en andere dieren aan. De fauna is essentieel om het ecosysteem optimaal te laten functioneren. In 2020 wordt het voedselbos verrijkt met de aanplanting van 1.500 voedselproducerende struiken. Een greep uit de verschillende soorten struiken: Japanse kwee, olijfwilg, duindoorn, rode bes, zwarte bes, kruisbes, vruchtmeidoorn en vlier. De natuur krijgt vervolgens vrij spel.
Op 27 november 2021 vindt de tweede aanplantdag plaats. Dit keer worden er 2.000 voedselproducerende bomen en struiken geplant: peer, pruim, vijg, appel, shipova, Szechuan peper, nashipeer, gele kornoelje, honingbes, kastanje, kweepeer en walnoot. De natuur is al volop aan het werk en herstelt de menselijke ingrepen geleidelijk. De eerste sporen van een toenemende biodiversiteit zijn goed te zien: regelmatig worden verschillende vogelsoorten, insecten, maar ook molshopen vraatsporen van hazen en reeën zichtbaar. Een bewijs dat het werkt! En na jarenlange trouwe dienst zijn de melkkoeien uiteindelijk in december 2022 met pensioen gaan.
Agroforestry
Mark en zijn familie zijn op Leuker 1818 aan de slag gegaan met andere vormen van agroforestry, en met name deze drie vernieuwende landbouwsystemen: voedselbos (5 ha), silvo pasture (bosweides), alley cropping (rijenteelt) en het bosweidesysteem, waarin hoogstambomen afgewisseld worden met bomen voor houtproductie. Eronder grazen scharrelkippen en koeien. Die leveren snel eieren en vlees op, terwijl de eerste twee vormen (hout en vruchten) voor een plus op de langere termijn zorgen. In het alley cropping-systeem worden rijen kastanjes, honingbessen, nashiperen, appels, walnoten en perziken geplant; deze planten leveren nog geen productie op de korte termijn, maar tussen deze rijen houtige soorten worden stroken aangelegd voor de teelt van eenjarige gewassen, zoals kolen granen of hennep.
En in het bosweidesysteem (ook bekend als silvopastures) worden hoge bomen gecombineerd met (maximaal 249) kippen die holistisch grazen. Hierdoor kan de familie alvast een inkomen genereren waarmee ze de jaren totdat de fruitbomen vruchten gaan dragen kunnen overbruggen.
Kijk voor meer informatie deze drie recente video’s:
- NPO Max 10-1-2023: Jonge boeren hebben volop vertrouwen in de toekomst (08:58)
- 52 Documentary series of Voice of America (VOA) 6 -4-2023: Farming for the future (13:46)
- nl 23-6-2023: Boer Mark gooide het roer al om, en dat ‘kunnen grote groepen boeren ook’ (02:24)
Presentatie Erik Rietjens
Om 12:00 werd de presentatie overgenomen door Erik Rietjens (1981, Food Forest Factory), sinds 2016 werkzaam als voedselbosontwerper en afgestudeerd als Industrieel Product Ontwerper. Daarna heeft hij een product-ontwerpbureau opgericht, dat hij na een paar succesvolle jaren te switchen naar het ontwikkelen van natuur.
Schaapherder
Zeven jaar lang is hij dagelijks gedurende alle jaargetijden met 550 schapen (ooien) en 2 honden op onder meer de Brunssummerheide met zijn kudde door de natuur gewandeld. En met in het voorjaar nog eens zo’n 1.000 lammetjes. Deze periode heeft Erik gebruikt om de natuur goed observeren en te ervaren. Daardoor kwam hij er achter dat er een flinke transitie nodig is om de natuur blijvend te kunnen faciliteren. Eriks inzicht werd goed duidelijk na een cursus Natuurlijke Landbouw: voedselbossen zijn de meest pure vorm van natuur inclusieve landbouw en bieden zo een integrale oplossing voor vele maatschappelijke uitdagingen. Enkele oneliners van Erik: “Je moet op het goede moment op de juiste plek zijn.” en “Hoe schraler de grond, hoe rijker de vegetatie.”
Zijn ‘eigen’ voedselbos heet Natuurlijk Berghof en is gelegen in Zuid-Limburg, boven op de Keutenberg. Erik benadrukt dat het van belang is om eerst de omstandigheden goed te brengen, daarna samenwerking te zoeken met afnemers (restaurants) zodat deze bijvoorbeeld 20 jaar producten afnemen.
Digitalisering/plantendatabase
Rietjens gebruikt ook toepassingen zoals GIS (GPS). Het inventariseren zowel on- en offline is goed voor de overdraagbaarheid. GIS voor je beplantingplan. Digitalisering zorgt voor efficiency en professioneler werken, abonnement bij de (app)ontwikkelaar.
Toepassingen GIS:
- Inventarisatie van data voor de projectlocatie
- Schaalbaar en accuraat ontwerp in de ruimte (aantallen/lengtes/oppervlakten)
- Mogelijkheid om te koppelen met database (soorten)
- Plantlijnen/punten/vakken uit te zetten in het veld met behulp van GPS-apparatuur
- Observaties ter plekke verwerken op smartphone/tablet ten behoeve van aanplantstrategie en/of beheer
- Synchronisatie naar Cloud-omgeving
- Monitoring in het veld verbinden aan ontwerp locatie van plant/foto/gebied. Cumulatief bij te houden bijvoorbeeld ‘plant performance’
Realisatie:
- Beplantingslijst genereren uit de ingevoerde data
- Bestellijst en overige materialen zoals piketpaaltjes, wildgaaskokers enz.
- Uitzetten in het veld
- Visueel overzicht van de aanplant per fase plus de inboet (sneuvelaars)
Beheer & Monitoring
- Irrigatie per vlak/lijn
- Snoei- en andere werkzaamheden
- Neem beplantingsplan ‘live’ mee in het veld (werkt ook offline)
- Maak aanpassingen en voeg data toe op locatie, eventueel met foto’s
- Meerdere gebruikers kunnen de toepassing gelijktijdig gebruiken en ook het instellen van verschillende bevoegdheden per project
Hij had het ook over gefaseerd bewerken versus voluit bewerken (qua beplantingsplan). Hoe meer ingrepen des te heftiger de (natuurlijke) tegenreactie. De transitie naar de stip op de horizon. Ketens maken, waarbij je hennep kweekt -die Mark juist enkele dagen voor deze cursusdag had geoogst- (groeit in negentig dagen tot zelfs vier meter hoog en wortelt dan tot 1,5 meter diep), isolatiemateriaal van maken, architect en bouwonderneming ‘erbij zoeken’ om de hennep in de huizen te verwerken.
14:00 uur, naar buiten.
Hoewel, we waren al buiten, want daar werd de uitgebreide lunch genoten. Met Mark en Erik gingen de cursusdeelnemers naar het Leuker voedselbos. We startten op de Urgenda lindelaan (naam van de subsidiegever). Mark is in eerste instantie begonnen met het aanleggen van windsingels van elzen. Op de hoogte van de beek is een struweelhaag aangelegd, in blokken van ongeveer 3 meter waar dan telkens dezelfde soort struiken zijn geplant: vuilboom, hondsroos, meidoorn en kardinaalsmuts.
Frappant om te zien is het verschil na 2 jaar tussen twee tegelijkertijd aangeplante moerbeibomen, de ene met begeleidingsstok en de ander -oorspronkelijk- zonder (zie foto).
Duidelijk was te zien dat niet alle aanplant goed aangroeit (aangeplant in november 2021), er is behoorlijk wat schade door het aanvreten van hazen en reeën, en ook de minder/niet gewenste begroeiing neemt toch wel behoorlijk wat voedingsstoffen weg voor de aanplant van het voedselbos. Af en toe leek het wel een succesvolle plantage van Canadese fijnstraal, een invasieve plant die zeker in 2023 bijna elk stukje wel of niet braakliggende grond in beslag neemt. Om in zijn levensonderhoud te voorzien levert het voedselbos Mark nog niet voldoende op, daarom verpacht hij een hectare aan een tuinderstel (zie onder), hebben zijn vader en hij nog koeien en zorgen 249 kippen in een mobiele ren een vaste bron van inkomsten totdat het voedselbos levert. Daarnaast dragen cursussen en rondleidingen bij qua inkomsten. Treffend was te zien hoe zomerlindes onder het gedrag van de koeien lijdt, niet met paaltjes afgeschermde bomen gaan allemaal ten onder aan de koeienimpact (zie foto’s).
Een hectare zelfstandige tuinderij
Aan het einde het voedselbos is een stuk grond van 1 ha vrijgemaakt om daar een tuinderij te starten, die maximaal gevarieerd voedsel moet gaan produceren à la Bodemzicht. Mark heeft twee enthousiaste mensen (Loet en Ivo) bereid gevonden om daar tegen (de te verwachte) minimaal 60 uur per week in twee à drie jaar tijd ongeveer € 100.000 aan omzet te genereren, goed voor de voedselvoorziening van zo’n 200 gezinnen.
De opzet zal bestaan uit verschillende blokken met verschillende bemestingssystemen, waarvan 10 blokken van 10x30m met 80 soorten gewassen, naar het concept (als een levend experiment) van de Canadese biologische boer JM Fortier.
Ondanks dat het Leuker voedselbos na twee jaar nog geen goed beeld geeft van hoe het bos in de loop van tijd er moet gaat uitzien, simpelweg omdat de niet aangeplante gewassen de in 2021 aangeplante struiken en boompjes vaak nog overgroeien qua hoogte. In de loop van de tijd zal door automulching het plantgoed echt wel de kop opsteken en worden de rijen beter zichtbaar.
Toch is het heel moedig van Mark om, niet alleen de bedrijfsvoering radicaal om te gooien, maar vooral het laten zien van niet helemaal gelukte aanplant en je zo kwetsbaar op te stellen. Zeker als boerenzoon die al twee eeuwen bestaande bedrijfsfilosofie vanaf 2020 helemaal heeft omgegooid. Graag meer boeren(zonen) die dit inzien!
