Es – Fraxinus excelsior

Na de laatste ijstijd verscheen de Es in het vroege Atlanticum (6.500 jaar voor Christus) samen met Zwarte els en Linde in Nederland. Wellicht was deze boom al een Germaans symbool vanwege de kruisvormige vertakkingen en andere goede eigenschappen van het hout. Soms wordt de boom Yggdrasil, de mythologische Wereld-Es uit de Edda, vereenzelvigd met onze Es. De naam Fraxinus had de Es al bij Romeinse schrijvers en het woord excelsior betekent hoger, beter, groot en machtig wat op de verschijningsvorm van de boom slaat. Door de regelmatige vertakking en de openheid is het een bij de jeugd geliefde plezierige klimboom. Vroeger werd de boom veel gebruikt als hakhout; hierbij werden de bomen elke 3-5 jaar rigoureus gesnoeid zodat er alleen een stronk overbleef. Het hout werd voor allerlei doeleinden gebruikt zoals stelen voor gereedschap en rijshout voor de groentetuin. Deze boom is gevoelig voor voorjaarsvorst, maar ontsnapt daar vaak aan doordat hij laat uitloopt, als er vorstschade is leidt deze vaak tot de vorming van dubbele toppen.

De es is een snelgroeiende boom (30 tot 60 centimeter per jaar) die tot 40 m hoog kan worden. De es is, net als onder meer de wilg, geschikt om te knotten en heeft bovendien een groter vermogen om de wonden in te kapselen door middel van cambiumvorming, de wonden mogen echter niet groter zijn dan 15 cm anders duurt de insluiting veel langer.

De boom is bladverliezend en heeft een oneven geveerd blad, dat bestaat uit zeven tot dertien lancetvormige gezaagde deelblaadjes. De bladeren zijn kruiswijs tegenoverstaand. De bloemen verschijnen in april en mei, vlak voor de bladeren gaan groeien en bestaan uit pluimvormige, uit de oksels van bladknoppen ontspringende, bloeiwijzen met bloemen zonder kelk of kroon. De vruchten ontwikkelen zich tot langwerpig gevleugelde noten 2,5 tot 5 cm lang, waarbij de vleugel een rol speelt bij de verspreiding. De wind is een duidelijk belangrijke factor bij deze boom. Zowel bestuiving van de bloemen als de verspreiding van zaden zijn afhankelijk van de wind. Pollen van de Es is licht allergeen.

Voor ‘zaad’ winning kunnen de vruchten op twee tijdstippen geoogst worden. Als ze in de eerste helft van augustus groen geoogst worden kunnen ze direct uitgezaaid worden, omdat ze dan nog geen kiemrust hebben. Bij oogst in het najaar van afgerijpte vruchten moet eerst de dan ontwikkelde kiemrust gebroken zijn voordat ze gezaaid kunnen worden.

Het essenhout is licht van kleur, taai en sterk. Vanwege deze elasticiteit wordt het gebruikt voor pijl en boog, leggers van turntoestellen en voor de stelen van bijlen en spades. Ook wordt het vanwege de vlamtekening gebruikt voor meubels, vloeren en trappen.

De es is een waardplant voor het vliegend hert (Lucanus cervus). In ons voedselbos hebben we 25 essen geplant, die deel uitmaken van het houtproductiebos.